Ελληνικές Θάλασσες. Εκθεση φωτογραφίας Μουσείο ΜΠΕΝΑΚΗ

 Χωρισμένα σε πέντε χρονολογικές ενότητες παρουσιάζονται 350 περίπου φωτογραφικά έργα επαγγελματιών και ερασιτεχνών φωτογράφων που προσέγγισαν φωτοδημιουργικά τις ελληνικές θάλασσες,  από τα πρώτα χρόνια μετά την ανακάλυψη της φωτογραφίας, τον 19ο αιώνα, έως τις μέρες μας. Τα περισσότερα εργα προέρχονται από το Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη, με εξαίρεση τα πιο σύγχρονα, που προσφέρθηκαν από τους δημιουργούς. Η έκθεση οφείλεται σε μια ιδέα της εκδότριας Αννυς Ραγιά (εκδοτικός οίκος ΜΕΛΙΣΣΑ) και συνοδεύεται με το ομότιτλο δίγλωσσο λεύκωμα «Ελληνικές Θάλασσες. Ένα φωτογραφικό ταξίδι μέσα στο χρόνο/ Greeek Seas. A photographic journey in time»,  με περίπου 300 επιλεγμένες φωτογραφίες.Το λεύκωμα περιλαμβάνει πρόλογο του επιμελητή του Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης Ηρακλή Παπαϊωάννου, καθώς και κείμενο του ιστορικού Σπύρου Ασδραχά σχετικό με τη ζωή στα ελληνικά νησιά. Εκτενή κείμενα των επιμελητών της έκθεσης, Φανή Κωνσταντίνου -Αλίκη Τσίργιαλου (επιμελήτριες του Φωτογραφικού Αρχείου Μουσείου Μπενάκη), και Κωστή Αντωνιάδη (καθηγητή φωτογραφίας στο Τμήμα Φωτογραφίας και Οπτικοακουστικών Τεχνών του T.E.I. Aθήνας) προλογίζουν την κάθε ενότητα.

Καστέλλα 1885. Aδελφοί Ρωμαΐδη

1η ενότητα : «Η θάλασσα στη φωτογραφία του 19ου αιώνα. Μια συμπτωματική παρουσία»
Η ανακάλυψη της φωτογραφίας τον 19ο αιώνα συμπίπτει με τον περιηγητισμό και τους εκπροσώπους του.. Οι πρώτοι περιηγητές φωτογράφοι εμφανίζονται στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος με τις ογκώδεις τους μηχανές με έντονη την επιθυμία να ανακαλύψουν τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, οριοθέτώντας τις θεματικές τους επιλογές στην απεικόνιση των αρχαίων μνημείων. Δημιουργήσαν ένα εικονογραφικό στερεότυπο, που ίσχυε σε όλες τις αντίστοιχες χώρες της Ευρώπης και της Μεσογείου. Η  φωτογραφική τοπιογραφία περιορίζεται κυρίως σε καταγραφικές απόψεις των σημαντικότερων εμπορικών λιμανιών της Ελλάδας. Οι θάλασσες αποτελούν δευτερεύουσες εστιάσεις, γι' αυτό και η συγκεκριμένη ενότητα είναι μικρή.
 

Λιμάνι της Μυκόνου. 1905  Μαίρη Παρασκευά

2η ενότητα : Η θάλασσα ως αντανάκλαση της ανθρώπινης δραστηριότητας στις αρχές του 20ου αιώνα.
 Οι φωτογράφοι, χαρη στις νέες δυνατότητες της φωτογραφικης μηχανής τους έχουν πλέον τη δυνατότητα να συλλαμβάνουν την κίνηση, να ζωντανεύουν γεγονότα. Απεικονίζουν τα λιμάνια ως τόπους που σφύζουν από ζωή, με ατμοκίνητα και ιστιοφόρα πλοία, βάρκες και με τους περιπατητές ή εργάτες του λιμανιού στις αποβάθρες. Μαζί και οι πρώτοι ερασιτέχνες φωτογράφοι, ενώ οι ξένοι, απαλλαγμένοι από την αρχαιολατρία, απαθανατίζουν στις ελληνικές θάλασσες με ατμόπλοιο ή καΐκι ή σκηνές από τη ζωή των νησιωτών. Η μαγεία του στιγμιότυπου ξεκινά το ταξιδι της στην φωτογραφικη θεματική.  Για πρώτη φορά προβάλλεται στο εξωτερικό η εικόνα της σύγχρονης Ελλάδας, μέσα από τον φακό του Ελβετού φωτογράφου Φρεντ Μπουασονά, του πρώτου φωτογράφου με τον οποίον σύναψε συμβόλαιο ανάθεσης φωτογραφήσεων το Ελληνικό κράτος.

3η ενότητα : Η φωτογραφική αποτύπωση της θάλασσας στον Μεσοπόλεμο και οι απόπειρες καλλιτεχνικής έκφρασης. Οι φωτογράφοι ανακαλύπτουν και εφαρμόζουν κάποιες καινούργιες ιδέες, μετατρέποντας κάποιες εικόνες σε εν μέρει έργα με στοιχεία νεωτερικότητας.Ομως ο επηρεασμός των εικαστικών διεθνών κινημάτων ήταν αμελητέος.

Πάνος Γεραλής, Θαλασσινό τοπίο, δεκαετία 1930

Παρατηρείται βέβαια μια έντονη καλλιτεχνική δραστηριότητα, ιδρύονται φωτογραφικοί ερασιτεχνικοί σύλλογοι(κατά βάση εκδρομικοί), εκδίδονται τα πρώτα φωτογραφικά περιοδικά, και πραγματοποιούνται αρκετές εκθέσεις. Η ίδρυση του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού (1929) συμβάλλει στην ανάπτυξη συγκεκριμένου είδους φωτογραφίας. Έλληνες φωτογράφοι μέσω ανάθεσης ταξιδεύουν σε προκαθορισμένους προορισμούς και τους φωτογραφίζουν, συνεισφέροντας στην τουριστική προβολή της Ελλάδας και με  αφορμή τις διεθνείς εκθέσεις  αναδύεται το Αιγαίο ως διαχρονικό σύμβολο. Η περίοδος Μεταξά συμβάλλει επίσης σε αυτό, διαμέσου του Τρίτου Πολιτισμού της. Πρώτο όνομα η Nelly's , Αντ.Οικονομίδης, Π. Γεραλής κ.ά.

 

Καλυμνος 1950. Δ.Χαρισιάδης

4η ενότητα : Το Αιγαίο ως αναπαράσταση και αίσθηση.
Η στροφή προς το θαλασσινό τοπίο τα μεταπολεμικά χρόνια.  Στην Ελλάδα μετά την Απελευθέρωση, οι φωτογράφοι βγαίνουν και πάλι στην ύπαιθρο. Το τοπίο της θάλασσας επικρατεί στις προτιμήσεις, ένας καταιγισμός από φωτογραφίες των αιγαιοπελαγίτικων νησιών, με χαρακτηριστικά τη γραφικότητα του τοπίου και συγκεκριμένα στερεότυπα (ανεμόμυλος, ξωκκλήσι, ψαράς, ακρογιάλι, λουόμενοι).
Οι εκδόσεις περιοδικών ποικίλης ύλης με βάση το φωτορεπορταζ όπως Η ΕΚΛΟΓΗ, Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ, Η ΓΥΝΑΙΚΑ καθώς και η ίδρυση της Ελληνικής Φωτογραφικής Εταιρείας(1952) δίνουν επιπλέον ώθηση στο συγκεκριμένο είδος. Η τουριστική προβολή έφτασε να χαρακτηρίζει σχεδόν πλήρως αυτή την  εποχή. Το Αιγαίο καταγράφεται  απο τους  εκπρόσωπους της περιόδου Βούλα Παπαϊωάννου και Δημήτρη Χαρισιάδη, πολλές φωτογραφίες των οποίων περιλαμβάνονται στην έκθεση.
Επίσης, ο Ελληνοαμερικανός Κωνσταντίνος Μάνος, ο Ρόμπερτ ΜακΚέιμπ, αλλά και ο ποιητής Ανδρέας Εμπειρίκος, ο ζωγράφος Γιώργος Μανουσάκης κ.ά.
 
 5η ενότητα : Η μακρινή θέα της θάλασσας στη σύγχρονη φωτογραφία.
Η μοναδική ενότητα σχεδόν έγχρωμη, που εξετάζει το θέμα και την ελληνική φωτογραφία τις δεκαετίες του 1970 και του 1980, κι έπειτα όπου μπορεί κανείς να διακρίνει έναν σκεπτικισμό ως προς την αντιμετώπιση του τοπίου. Οι μέχρι τότε κυρίαρχες στερεότυπες φωτοαπεικονίσεις ελαχιστοποιούνται.
Οι φωτογράφοι ενδιαφέρονται περισσότερο για το πώς απεικονίζουν κάτι κι όχι τι απεικονίζουν.
Κινητήρια δύναμη στην ανάπτυξη του δημιουργικού έργου τους στάθηκε η επιθυμία τους να ανακαλύψουν ένα ιδιαίτερο ύφος, που είχε τις ρίζες του στην άμεση φωτογραφία και τη φωτογραφία κοινωνικού ντοκουμέντου.
Η θάλασσα εμφανίζεται συχνότερα ως φόντο μιας σκηνής στην οποία διαδραματίζονται διάφορα γεγονότα.Ενδεικτικά μερικοί φωτογράφοι: Τ. Ροϊδάκης, Σπ. Ζερβουδάκης, Γ. Δεπόλλας,  Λ. Καλλιγά,  Γ. Σταθάτος, Π. Φυσσάκης, Η. Μπουργιώτης



   Η θάλασσα ως κρίσιμη μεταφορά
Η θάλασσα για την Ελλάδα, ίσως τελικά για κάθε τόπο που δέχεται το υγρό της χάδι, αποτελεί πολύ περισσότερα από ζωογόνο φυσικό στοιχείο: Συνυφαίνεται με την ιστορία και τον μύθο (στα γαλάζια νερά της βύθισε τον πόνο του ο Αιγέας, τα μανιασμένα κύματά της υπήρξαν η σκηνή όπου εκτυλίχθηκε το δράμα της Οδύσσειας)· οργώνεται από εμπορικά δρομολόγια και δίχτυα ψαράδων· είναι πεδίο αβλαβούς, συνήθως, διέλευσης πολεμικών πλοίων· ο νησιωτικός της κόσμος ξεδιπλώνεται σαν γαλαξίας με σπείρες και έλικες από άστρα.
Τα περισσότερα, συχνά παλαιότερα τακτικοί τόποι εξορίας, λάμπουν πλέον ως μαγευτικοί προορισμοί που ασκούν προσηλυτισμό στη λατρεία της θάλασσας. Κάποια, σε απόμακρες γωνιές του αρχιπελάγους, βαφτίζονται «άγονη γραμμή». Η θάλασσα είναι πλατιά λεωφόρος επικοινωνίας, βωμός σπονδής στη μεταφυσική, υγρό μνήμα απελπισμένων λαθρομεταναστών. Σαν αρχέγονη μήτρα, ξέρει να θάβει καλά τα μυστικά της μακροϊστορίας και της μικροϊστορίας κάτω από τον υπνωτιστικό παφλασμό και την αέναη κινητικότητά της. Πώς έχει απεικονίσει η φωτογραφία την ελληνική θάλασσα; Τον 19ο αιώνα της ασπρόμαυρης αυστηρότητας στους τόνους, με εξαίρεση τις απόψεις λιμανιών, η θάλασσα ήταν εκτός ορίζοντα της εγχώριας φωτογραφίας, που παρέμεινε στενά προσανατολισμένος στις αρχαιότητες και στην προσωπογραφία. Το άνοιγμα του βλέμματος στο τοπίο, θαλάσσιο ή άλλο, στις αρχές του 20ού αιώνα από τον Ελβετό περιηγητή Fred Boissonnas συμπορεύτηκε με τον πρώιμο τουρισμό, τις μεσοπολεμικές διεργασίες για την ελληνικότητα, το νέο ρεύμα ερασιτεχνικής φωτογραφίας και φυσιολατρικού εκδρομισμού.
Ακόμα όμως και μεταπολεμικά, όταν ο τουρισμός, με κορωνίδα στο διάδημά του τους πολύτιμους λίθους του Αιγαίου, εδραιώθηκε ως εθνικό ιδεώδες, η θάλασσα δεν φάνηκε να εγγράφεται ως αυτοτελές θέμα. Στην ποίηση, για παράδειγμα, από τον Μεσοπόλεμο και μετά η θάλασσα αξιώθηκε το λεξιλόγιο των ελυτικών στίχων και πεζών, το οποίο αναδείκνυε, πέρα από την πραγματικότητα του τόπου, ένα φαινόμενο πνευματικής τάξης.
Μελετώντας το υλικό αυτού του τόμου, που επιμελήθηκαν η Αλίκη Τσίργιαλου, η Φανή Κωνσταντίνου και ο Κωστής Αντωνιάδης, παρατηρεί κανείς ότι η θάλασσα γίνεται αρχικά αντιληπτή με περισσότερο τεκμηριωτική διάθεση, ως εστία ανθρώπινων δραστηριοτήτων, των οποίων σε επόμενη φάση ανιχνεύεται και η κοινωνική διάσταση.
Μόνο στη Nέα Eλληνική Φωτογραφία των τελευταίων σαράντα περίπου χρόνων αναδύονται ενότητες έργου στις οποίες η θάλασσα καθίσταται αφετηρία φορμαλιστικών, πειραματικών ή εννοιακών αναζητήσεων. Πόσο όμως μπόρεσε η τέχνη της φωτογραφίας να υπερβεί το εμπορικό εκτόπισμα και την αβίαστη φωτογένεια που προσφέρει το «απέραντο γαλάζιο», αντισταθμίζοντας την άμετρη εξιδανίκευση με την καίρια ποιητικότητα;
Το μέτρο ζωής το οποίο προτείνει η θάλασσα ορίζεται τελικά από τη συνείδηση ότι το υγρό στοιχείο είναι συγχρόνως ελευθερία και περιορισμός· από το σκίρτημα που γεννά η έκταση του βλέμματος στον ορίζοντα· από την αίσθηση πως, διασχίζοντας τα αφρισμένα νερά, νιώθει κανείς παράξενα εκκρεμής ανάμεσα σε δύο στεριές.
Αυτό ένιωθε ίσως ο Boissonnas, όταν πραγματοποίησε στα ελληνικά πελάγη πλήθος λήψεων από τη θάλασσα προς τη στεριά, δηλώνοντας την προσμονή μιας αόριστης άφιξης, την οποία προμήνυαν στο βάθος αχνά περιγράμματα γης, και ανάγοντας την Ελλάδα σε «νήσο των νήσων», αποκομμένη «από όλους τους υπόλοιπους κόσμους, γνωστούς και αγνώστους», όπως την αποκάλεσε ο Martin Heidegger μισό αιώνα μετά. Από αυτή την οπτική γωνία, η θάλασσα καθίσταται μια κρίσιμη μεταφορά για τη θεώρηση του ελληνικού κόσμου στον χώρο και τον χρόνο. Η έκδοση Η Ελληνική Θάλασσα, με το πλούσιο ιστορικό και σύγχρονο υλικό, επιχειρεί τελικά αυτό ακριβώς: να αφηγηθεί φωτογραφικά την ιστορία της θάλασσας ως κρίσιμης μεταφοράς που μεταβάλλεται με το πλαίσιο της εποχής, αλλά και με το πλαίσιο της φωτογραφίας.  Ως εγχείρημα φαντάζει αναπόφευκτα πολυεπίπεδο. Υπάρχει όμως κάποια συναρπαστική αφήγηση της θάλασσας που να είναι αβαθής;
                                                                                                    Ηρακλής Παπαϊωάννου

 Μάρτιν Χάιντεγγερ, Διαμονές. Το ταξίδι στην Ελλάδα, μτφρ. Γιώργος Φαράκλας, Κριτική, Αθήνα 1998, σ. 31, 97, 99 (πρωτότυπη έκδοση: Martin Heidegger, Aufenthalte, V. Klostermann, Φρανκφούρτη 1989).