Eνδογενή προβλήματα στη φωτογραφία της Αντίστασης ή Φωτογραφίες και φωτογράφοι που έμειναν στο ημίφως

http://www.epohi.gr/portal/politismos

Κωστής Λιόντης

Σε όσα προτίθεμαι να καταθέσω δεν  πρόκειται να ακολουθήσω  κάποιο  μεθοδολογικό εργαλείο. Ούτε έχω την πρόθεση να αναπτύξω κάποια θεωρία. Θα κάνω μία απλή, μάλλον εμπειρική, προσέγγιση του θέματος. Δίνω προκαταβολικά αυτές τις εξηγήσεις για να προλάβω πιθανές ενστάσεις ή υψηλές απαιτήσεις.
Πρέπει, καταρχήν, να δώσω τις ακριβείς συντεταγμένες πλοήγησης στο θέμα ή, το πλαίσιο όπως λένε, γιατί υπάρχει κίνδυνος παρερμηνειών. Ο πόλεμος, κατά κοινή παραδοχή, παρουσιάζει διττή υπόσταση. Η μία είναι του μετώπου, με τις ένοπλες συγκρούσεις και η άλλη του άμαχου πληθυσμού στα μετόπισθεν, Εάν αυτό το δεχθούμε ως γενική αρχή, τότε, κατά τη διάρκεια της Κατοχής, πέρα από τις υπάρχουσες ιδιαιτερότητες, έχουμε το ένοπλο αντάρτικο  στην ορεινή Ελλάδα και τον υπό ξένη τριπλή κατοχή άμαχο πληθυσμό των αστικών περιοχών.
Εκ των πραγμάτων, η φωτογραφία παρουσιάζει και αυτή διττή υπόσταση και αντανακλαστικά ταυτίζεται, σχεδόν απόλυτα, με τις δραματικές συνθήκες αυτής της περιόδου.
Δεν γνωρίζω εάν κατά το παρελθόν, τους Βαλκανικούς πολέμους και την Μικρασιατική εκστρατεία, παρατηρείται το ανάλογο φωτογραφικό ζεύγος. Πάντως, στην κατοχική φωτογραφία πρέπει να θεωρηθεί ως δεδομένο. Συμπληρώνεται μάλιστα, με ένα δεύτερο φωτογραφικό ζεύγος, που λειτουργεί ως αντικριστός καθρέφτης προς το προηγούμενο. Είναι η διττή όψη της κατοχικής εικόνας, τόσο η ένοπλη όσο και αυτή του άμαχου πληθυσμού, η οποία προκύπτει από τα φωτο-κινηματογραφικά συνεργεία των γερμανικών στρατευμάτων.
Αυτό είναι το σύμπαν της κατοχικής φωτογραφίας. Μέσα του, ως υποσύνολο, ταξινομείται και ο αστερισμός της αμιγώς αντιστασιακής φωτογραφίας. Χρονικά ορίζεται στο διάστημα μεταξύ Απριλίου 1941 και Οκτωβρίου 1944.
Μπαίνω τώρα στο δεύτερο σκέλος του πλαισίου: Στο αμιγώς φωτογραφικό πεδίο και τις εξαιρετικά δυσμενείς συνθήκες του. Σύμφωνα με την Ιστορία της Ελληνικής Φωτογραφίας του Άλκη Ξανθάκη, οι Σύμμαχοι, υποχωρώντας τον Απρίλιο του 1941, κατέστρεψαν τις εγκαταστάσεις της Kodak στην Αθήνα. Κι αυτό για να μην περιέλθουν στα  γερμανικά στρατεύματα. Η καταστροφή είχε ως επακόλουθο, να διασωθούν ελάχιστα φιλμ και τεχνικό υλικό. Σ'  αυτό προστίθεται ο αποκλεισμός του ελλαδικού χώρου από τους Συμμάχους και έτσι οι ελλείψεις πολλαπλασιάζονται. Στη στέρηση υλικού έρχεται να προστεθεί ένας άλλος, πολύ πιο αρνητικός παράγοντας. Κατά την Ιστορία του Ξανθάκη και πάλι:   οι κατοχικές αρχές απαγόρευαν ρητά τη φωτογράφιση σε δημόσιους χώρους, απειλώντας τους παραβάτες με ποινή θανάτου.   Πρώτο αρνητικό επακόλουθο αυτής της απαγόρευσης, να γίνονται πλέον λήψεις μόνο από ριψοκίνδυνους. Δεύτερο επακόλουθο, είναι η εξ  ανάγκης καταφυγή στην ανωνυμία. Για τους τολμηρούς παραβάτες, πιθανή διαρροή ονόματος, ήταν κίνδυνος ζωής. Είτε φωτογράφος, είτε κάποιος άλλος που μπορεί να κρατούσε φωτογραφικά τεκμήρια, έκανε τα πάντα εν κρυπτώ και λούφαζε στο προστατευτικό κέλυφος της ανωνυμίας. Έτσι, τα περιθώρια ταυτοποίησης φωτογραφικού υλικού και σχετικών πληροφοριών στενεύουν. Φτάνουν, μετά την Κατοχή και κυρίως σήμερα, να δείχνουν σχεδόν ανύπαρκτα. Οι πληροφορίες είναι  ισχνές, αλλοιωμένες λόγω παρανομίας, ρευστές και συχνά αντιφάσκουσες. Εάν λάβουμε υπόψη και τις εξωγενείς δυσκολίες - στις οποίες θα αναφερθώ σε λίγο - τότε αντιλαμβάνεται κανείς τη δυσχερή θέση της έρευνας. Αυτό, βεβαίως, δε σημαίνει εγκατάλειψη. Η αναζήτηση γίνεται πιο περίπλοκη, ενδεχομένως και πιο γοητευτική, αλλά όχι απαγορευτική πριν εξαντληθεί.  Ανέφερα όλα τα προηγούμενα γιατί  συνιστούν τις γενικές και ειδικές συνθήκες του φωτογραφικού περιβάλλοντος επί Κατοχής. Πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη, όταν κάνουμε γενική ή και ειδική μνεία  στη φωτογραφία αυτής της περιόδου.  Μακάρι, όμως, να τελειώναμε εδώ. Εξίσου σοβαρά πρέπει να λαμβάνονται υπόψη και οι μετακατοχικές συνθήκες. Ιδιαίτερα αυτές, γιατί μέχρι και το 1974, η ροή των πραγμάτων δεν είναι ρόδινη. Ίσα ίσα το αντίθετο.
Μετά τον Εμφύλιο, με τα λεγόμενα «έκτακτα μέτρα», που στόχευαν στην απο-ΕΑΜοποίηση του κοινωνικού σώματος, οικοδομήθηκε μία μονολιθικού τύπου κοινωνία, με βίαιο  αποκλεισμό συγκεκριμένης κατηγορίας ανθρώπων. Ήταν τα επικίνδυνα μιάσματα...................

Σημείωση: Το κείμενο προέκυψε από σημειώσεις εισήγησης σε Ημερίδα με θέμα «Η φωτογραφία στα χρόνια της Αντίστασης. Ελλάδα, 1941-1944». Η Ημερίδα οργανώθηκε από το Μουσείο Μπενάκη, στις 27 Φεβ. 2011, με αφορμή έκθεση φωτογραφιών του Κώστα Μπαλάφα από το Αντάρτικο στην Ήπειρο.

συνεχεια του αρθρου
http://www.epohi.gr/portal/politismos/9251-%CE%95%CE%BD%CE%B4%CE%BF%CE%B3%CE%B5%CE%BD%CE%AE-%CF%80%CF%81%CE%BF%CE%B2%CE%BB%CE%AE%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B1-%CF%83%CF%84%CE%B7-%CF%86%CF%89%CF%84%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%AF%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%91%CE%BD%CF%84%CE%AF%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%83%CE%B7%CF%82